BİLGİ FELSEFESİ
Bilgi Felsefesinin Konusu
Akıl ve sezgi gibi yetiler gerçekten insan zihninde var mıdır? Varsa, görünüşlerin ötesinde kalan varlığı bilmemizi sağlayabilirler mi? türünden sorular bilgi felsefesinin konusunu oluşturur.
Bilgi kuramı (Epistemoloji) : Bilgi kuramı bilginin ne olduğunu, hangi yolla elde edildiğini, amacını araştırı. Bir yandan bilginin özünü, ilkelerini, kökenini, yapısını, kaynağını araştırır, diğer yandan bilginin yöntemini, geçerliliğini, koşullarını, olanak ve sınırlarını sorgular.
Bilgi kuramının temel kavramları:
Doğruluk : Doğruluk, bilginin, bilgisi edinilen şeyle tam uygunluğunu dile getirir. Buna göre doğruluk; algılar, kavramlar ve bilimsel kuramlarla nesnel gerçek arasındaki uygunluktur.
Gerçeklik (Realite) : Varlığın, varoluş tarzıdır. Bilinçten bağımsız olarak var olandır.
Temellendirme : Ortaya atılan bir soru ya da ileri sürülen bir sav için dayanak, gerekçe, temel bulma işidir.
Bilgi Kuramının Temel Soruları: Felsefede bilgi düşüncenin konusu olduğundan beri, onun üzerine problematik mahiyette birçok sorular üretilmiş ve bu sorulara çağlar boyu birbirinden farklı yaklaşımlar oluşmuştur.
Bilgi üzerine genelde iki bölümde sorular olmuştur.
A ) Bilginin değeri üzerine soruları:
* Bütün bilgilerimiz doğru mudur?
* Doğru bilginin ölçütü nedir?
* Bilgilerimiz kesin midir?
* Bilgilerimiz genel geçer midir?
* Süje objesini doğru olarak algılayabilir mi?
B ) Bilginin kaynağı üzerine sorular:
- Bilginin kaynağı nedir?
- Bilgi nasıl elde edilir?
- Bilginin elde edilmesinde hangi faktörlerin payı vardır?
BİLGİ FELSEFESİ ve MANTIK İLİŞKİSİ
Mantık doğru düşünmenin bilimidir. İnsan aklının düzenli kullanılmasının, doğru bilgi elde etmenin kurallarını ve yollarını belirtir. Mantığın ilkeleri yanlış düşünmeyi, yanlış akıl yürütmeleri önler. Mantık, bilgi veren önermeleri ve çıkarımları incelemesi bakımından bilgi felsefesiyle ilişkilidir.
Bilgi kuramı, bilginin kaynağı ve değeri, bilginin sınırları gibi problemleri ele alırken, bunları mantıksal bir tutarlılık (akla uygunluk) içinde sistemleştiir. Bu nedenle bilgi kuramı ve mantık birbirinin tamamlayıcısıdır.
BİLGİ KURAMININ TEMEL PROBLEMİ
Bilgi kuramının temel problemi "Doğru bilginin imkanı problemidir.
Burada iki temel soru ortaya çıkmıştır:
1. Doğru bilgiye ulaşılabilir mi?
2. Doğru bilgiye ulaşılabilirse, bu bilginin kaynağı nedir?
Felsefe tarihinde "doğru bilginin imkanı" problemi üzerine iki farklı görüş ortaya çıkmıştır.
1DOĞRU BİLGİYE ULAŞILAMAZ
a) Rölavitizm ( görecelik)
b)Septisizm (şüphecilik)
c) Nihilizm (hiççilik )
2DOĞR BİLGİYE ULAŞILABİLİR
a) Rasyonalizm d) Kritisizm g)Entüisyonizm
b) Empirizm e)Pozitivizm h) Analitik Felsefe
c)Sensualizm f) Pragmatizm i)Fenomenoloji
1.Görüş: Doğru bilginin imkansızlığı (Doğru bilgi olamaz)
2.Görüş: Doğru bilginin imkanlılığı (Doğru bilgi elde edilebilir)
1. Doğru Bilginin İmkansızlığı:
Doğru bilginin olamayacağını, her şeye şüphe ile bakmak gerektiğini savunan filozoflara "septik" (şüpheci), bu düşünce akımına da "septisizm" (şüphecilik) denir. Septisizm bir felsefe görüşü olarak ortaya çıkmadan önce bu görüşe zemin hazırlayan filozoflar olmuştur. Bu ilkçağ filozofları Parmenides, Elealı Zenon ve Demokritos'dur.Bu filozoflara ELEALI’lar denir
Parmenides duyum bilgisinin insanı yanılttığını ve güvenilir olmadığını belirtmiştir.
Parmenides'in öğrencisi Elealı Zenon'a göre çokluk ve hareket yoktur. Bu durumlar birer yanılgıdır. Zenon bu iddiasını iki örnekle kanıtlamaya çalışmıştır. (Ünlü kahraman Aşil ile bir kaplumbağanın Yarışı ve yayla fırlatılan bir okun hareket etmiyor olması)
Demokritos da şüpheciliğin hazırlayıcısı bir filozofdur. Demokritos varlığın özünü atomların oluşturduğunu, bu çok küçük parçacıkların duyumlanmasının mümkün olamıyacağını, dolayısıyla duyumun yanıltıcı ve yetersiz olduğunu öne sürmüştür.
SOFİSTLER: Gorgias,Protagoras,Kritias.
Doğru bilginin olamayacağını öne süren ikinci grup filozoflar ise "Sofist"lerdir. Sofistler (M.Ö. 450 dolaylarında) Atina'da yaşamış, güzel konuşma sanatını öğreten kişilerdir. İlk demokrasinin yaşandığı Atinada söz söyleme sanatı büyük değer kazanmıştı. İşte, Sofistler bu işi öğreten filozoflardır. Sofistler bilginin değeri konusunda "Gerçek bilgi yoktur" tezini savunmuşlardır. Her şey herkese göre değişmektedir. Algı bilgisi kişiye görelik taşır. Oysa gerçek tek olmalı ve herkes gerçeğin üstünde birleşebilmelidir. Bir şey birden çok gerçekliğe dönüşürse, o gerçek olamaz.
Protogoras; üşüyen için rüzgar soğuktur, üşümeyin için soğuk değildir.
NOT: Protogorasgenel geçer doğru bilgiyi reddederken öznel ve görel bilginin varlığını kabul eder.
Gorgias; hiçbir şey yoktur
Olsa da bilnemez
Bilinse de başkalarına bildirilemez.
NOT : Gorgias, her türlü bilgiyi tamamen olanaksız sayar.Nihilizme ulaşmıştır.
Sofistlerin Genel Özellikleri:
· insan,toplum ahlak,siyasetve kültür sorunlarını felsefeye kazandırarak felsefenin alanını genişletmişlerdir.
· Akıl ve duyular bizi yanıltırlar bu nedenle akıl ve duyulara güven olmaz
· Var olan her şey değişim içindedir bu nedenle kalıcı ve kesin bilgi yoktur
· Genel-geçer doğrulardan değil kişisel sanılardan söz edilebilir.
· İnsan her şeyin ölçüsüdür (bilgi görelidir.)
· Bilgi kişiden kişiye değişir(öznel görelilik)
· Genel geçer doğrular yoktur Benim için yararlı olan bana göre doğrudur.(pragmatizmin temeli atılmış.)
SEPTİKLER: Pyron,Timon, Arkesilaos, Karneades, Sektus Empirikus'dur.
Sofistler şüpheci anlayışlarını bir felsefe sistemine dönüştürememişler, yöntemsiz sistemsiz olarak şüpheciliği işlemişlerdir. Sofistlerden etkilenerek şüpheciliği sistemli bir felsefe görüşü haline getiren filozoflar Pyron ve Timon olmuştur. Diğer önemli septik filozoflar Arkesilaos, Karneades, Sektus Empirikus'dur.
Bütün bu septik filozoflar doğru bilginin, güvenilir gerçeğin olamıyacağını, bilgi üzerine yargıda bulunulamıyacağını, bilginin kişiden kişiye göre değiştiğinden göreceli olduğunu kanıtlamaya çalışmışlardır.
Septiklerin Genel Özellikleri
· Sofistlerin görüşlerini sistemleştirip süpheyi felsefenin amacı haline getirmişlerdir
· Nesnelerin gerçek yapılarının kavranamayacağını öne sürmüşlerdir.
· Doğru bilgiye ulaşılamaz bu nedenle bütün bilgilerden şüphe edilmelidir.
· Nesneler hakkında yargılarda bulunmamalıyız
· Her şey ne güzel,ne çirkin,ne doğru nede yanlıştır.
|
Şüphe etmeyi önemseyen ancak doğru bilgiye ulaşmayı mümkün sayan kuşku türleri
Bir tavır olarak Kuşku: Felsefeni özü şüphe ve sorgulama ve aklın denetiminden geçirme vardır.En önemli temsilcisi Sokrates’tir
Bir Yöntem Olarak Kuşku: kuşku doğru ve güvenilir bilgiye ulaşma yöntemidir.temsilcisi Descartes.
Deney Dışı Bilgiye Ait Kuşkuculuk: Duyum ve deneyimlere dayanmayan bilgiden kuşku duymaktır.Empiristler ve İ.Kant
|
2. Doğru bilginin İmkanı:
Doğru bilginin olamıyacağını, savunan septisizme karşı, ilkçağdan başlamak üzere karşı çıkan akım "Dogmatizm" olmuştur. Dogmatizm, insan bilgisinin gerçeğe ulaşabileceğini, aklın mutlak bir değeri olduğunu, bilgi ve varlık bakımından gerçeğe ulaşılabileceğini savunan felsefe görüşüdür.
Doğru bilginin imkanı konusunda olumlu cevap veren felsefe akımları şunlardır.
- Rasyonalizm (Akılcılık) - Empirizm (Deneycilik) - Kritisizm (Eleştiricilik) - Entüisvonizm (Sezgicilik) - Pozitivim (Olguculuk) - Analitik Felsefe (Çözümleyicilik) - Pragmatizm - (Uygulayıcılık) Fenomenoloji (Öz Felsefesi)
RASYONALİZİM (AKILCILIK)
"Doğru ve genel geçer bilgi elde edilebilir. Böyle bir bilginin kaynağı akıldır, düşünmedir." tezini savunun görüşe akılcılık (rasyonalizm) adı verilir. Bu görüşe göre akıl yoluyla belirlenmiş zorunlu, kesin, genel geçer bilgi örneği matematik ve mantıktır.
Rasyonalist anlayışın temsilcisi düşünürler şunlardır:
SOKRATES (M.Ö. 469-399):
· tüm bilgilerimiz doğuştandır hatırlamayla ortaya çıkar.
· Doğru bilgi ahlaki doğruların ve erdemin bilgisidir.
· Bilgi insan aklında doğuştan vardır öğretmenlerin yaptığı tek şey bu bilgileri açığa çıkartmaktır dolayısıyla öğretmenler yeni hiçbir şey öğretemez.
· İlk rasyonalist düşünürdür. Sahip olduğu görüşlere ilişkin hiçbir yazılı eser bırakmamıştır. Onun görüşleri öğrencisi olan Platon'un kitaplarından öğrenilmiştir.
Sokrates'e göre bilgilerimiz doğuştandır. Bunu kanıtlamak için hiç matematik bilgisi olmayan bir köleye, yönelttiği sorularla bir geometri öğretemez, ancak, onda doğuştan bulunan bilgi ve düşüncelerini uyandırabilir. Onun bu yöntemine diyalektik (soru-cevap) sanatı denir. Bu yöntem üç aşamadan oluşur: Soru sorma - İroni (alay etme) - Mayotik (doğurtma) Sokrates bu yöntemle kavrama ulaşmayı amaçlar. Kavram ile yargılara sağlam bir temel bulacağına inanmıştır.
Sokratesin üzerinde durduğu başlıca konu ahlâk olmuştur. Erdemli olmanın (ahlaklılık) mutlu olmaya vardıracağını, bu nedenle erdemin bilgi olduğunu dile getirmiştir.
PLATON (Eflatun M.Ö. 427-347)
· Bilgi doğuştan gelir ve hatırlama ile ortaya çıkar.
· İki ayrı evren tasarımı vardır
A) İdealar Evreni: Duyularla algılanamayan içinde yaşadığımız dünyadaki varlıkların asıllarının yer aldığı gerçek evrendir.
· İdealar sadece akılla kavranabilir
· İdealar dünyasındaki varlıklar ezeli ve ebedidir.hareket ve değişme göstermezler.
· İdealar dünyasındaki bilgi apriori ,zorunlu,gerçek ve tümel bilgidir.
B) Gölgeler dünyası :
· Buradaki varlıklar ideaların kopyası,gölgesi,maddi,değişken ve ölümlüdür.
· Bu dünyaya ilişkin bilgilerimiz,yanıltıcıdır,mükemmellikten uzaktır.(doxa)
· Akıl gerçek dünyayı kavrayabilir.çünkü insan aklını idealar dünyasından alır ve kopyaları gördükçe ideaları hatırlar.
· Sokrates'in öğrencisidir. Rasyonalist anlayışı daha sistematik bir yapıya dönüştürmüştür.
Platon'a göre iki evren vardır. Biri duyumlanabilen varlık evreni, diğeri akıl ve düşünme yoluyla kavranabilen İDEA'lar evrenidir. Asıl gerçeklik idealar evrenidir. Duyular yoluyla kavranabilen evren idealar evreninin bir görüntüsü, kopyasıdır. İnsan gerçek bilgiye idealar evrenini kavrayarak, yani düşünerek varabilir. Duyumlanan evrenin bilgisi yanıltıcıdır ve görelidir. Bu düşünceleriyle Platon rasyonalizmi idealizmle özdeşleştirmiştir.
ARİSTOTELES (M.Ö. 384-322)
· Doğuştan gelen bilgimiz değil onu elde etme gücü olan akıldır..Doğru bilgi ancak akıl yürütme yoluyla elde edilir.( Mantığın kurucusudur.)
· İki evrenin varlığını reddeder.tek varlık alanı vardır o da içinde yaşadığımız dünyadır.
· Bilgide asıl amaç tekil olanın kesin bilgisine ulaşmaktır.Böyle bir bilgiye de tümel bir kavramdan tekil olanın bilgisini mantıksal olarak çıkarılmasıyla ulaşılabilir.(Tümdengelim yöntemi)
· Gerçek bilgi, tümel gerçekliklerden tümdengelim yoluyla elde edilebilirler. Aklın genel gerçekliklerden yola çıkarak buradan tikel ve özel bilgiler elde etmesi aklın temel fonksiyonudur ve türevidir.
· Aristotelese göre iki türlü bilgi vardır. Biri deneye, yani yaşarken duyum ve algılarla kazanılan bilgiler, diğeri ise bilimsel bilgidir. Bilimsel bilgi kavram, yargı ve akıl yürütmeye bağlıdır. Bilimsel bilgi tek tek var olanlarda kalan bilgi olmayıp, genel ve tümel olanı kavramaya yönelik rasyonel bilgidir.
· Aristoteles için akıl da etkin ve edilgen akıl olarak iki yönlü özellik gösterir. Etkin akıl ideaları kavrar, bilir ve bütün insanlar da ortaktır. Edilgen akıl ise duyu verilerini işler, tümel kavramları oluşturur. Bu akıl bulunduğu bireyin özelliğini taşır.
FARABİ (870-950)
· Farabi, İslam felsefesinin kurucusudur. Aristotelesin felsefesini benimsemiştir. Kuran ile Aristoteles felsefesini uzlaştırmaya çalışmıştır. Bu nedenle Farabi'ye ikinci öğretmen (muallim-i sani) denmiştir.
· Farabi'ye göre en gerçek, en yüce varlık Tanrıdır. Tanrı, var olmasını bir başka şeye borçlu olmayan, varlığını kendinden alan bir özelliğe sahiptir. Diğer varlıklar ise kendi başlarına var olamaz. Farabi'ye göre Tanrı hem öz hem de varoluştur.Yaratılanlar, Tanrı'ya en yakın varlıklar olan "akıllar" halinde Tanrı'dan çıkarak, var olurlar. Bu var oluş bir sıra düzenine göre olur. Tanrı'dan çıkan "akıl"lar arasında en önemlisi hep etkin akıldır. Bu akıl mutlak bilgi ile aynıdır. İlk bilgiler bu etkin akıldan çıkmıştır.
· Farabi bilginin üç kaynağı olduğunu söyler. Bunlar duyu, akıl ve nazardır. İşte Farabi'nin nazar dediği doğuştan fikirlerdir. Duyumlara ve mantıksal çıkarımlara dayalı bilgilerin doğruluğundan emin olunamaz Farabi'ye göre ayrıca insan zihninde sezgi adı verilen bir güç vardır. Sezgi, apaçık ve kesin bilgiye ulaşma aracıdır.
· Bir bilgi,doğuştan var olan temel bilgimizle,tanrının bilgisiyle tutarlıysa doğrudur.
· Aristotales’in en iyi temsil eden İslam rasyonalistidir.akılla dini birleştirmeye çalışmıştır.
· Bilginin iki kaynağı vardır
Duyu bilgisi : Dış dünyayı algılamamızı sağlayan bilgi
Akıl bilgisi : Kendi iç dünyamızın bilgisidir.
Nazar : Doğuştan fikirlerdir
DESCARTES (1596-1650)
· Yeni çağda rasyonalizmin temsilcisi Fransız filozofudur. Matematikçidir. "Analitik Geometri"nin kurucusudur. Descartes'e göre matematiğin metodunda analiz ve sentez vardır. Bu yol gerçeği elde etmede kullanılacak en doğru yoldur.
· Descartes, insan zihninde doğuştan var olduğunu kabul ettiği "ilk gerçeklerden başlanarak ve matematiğin metodu kullanılarak apaçık bilgilere varılabileceğini iddia etmiştir.
· Descartes, doğrulara, gerçek bilgilere varmada "şüphe" metodunu kullanmıştır. Kullandığı şüphe bir amaç değil bir araç şüphesidir.(metodik şüphe)
· Descartes'e göre şüphe etmek düşünmektir. Şüphe eden kişi düşünüyor demektir. Şüphe eden kişi, şüphe eden benliğinden, yani bilincinden ve bilincinin varlığından şüphe edemez. İşte bu Descartes'e göre ilk elde edilen gerçekliktir.
· Daha sonra bu yöntemle Tanrı'nın ve varlıkların şüphe edilemeyecek gerçeklikler olduğunu kanıtlar.tanrı fikri aprioridir.(doğuştandır)
· Kanıtlamalarını hep akıl yoluyla yapar.
HEGEL 1770-1831)
· Hegel'e göre akıl değişmez, mutlak, en güvenilir bilgi kaynağıdır.
· İnsan duyularını hiç kullanmadan yalnızca akıl yolu ile varlık hakkında gerçek ve kesin bilgiye ulaşabilir.Çünkü aklın yasaları ile varlığın yasaları bir ve aynıdır.Herşeyin temelinde evrensel varlık olan geist,ide,saf akıl vardır.Varlık,saf aklın yani Tanrının görünür hale gelmesidir.
· Hegel aklın ve varlığın yasaları hakkındaki geleneksel mantık ilkelerini reddederek diyalektik yasalar adını verdiği yassalar ortaya koymuştur.Bu yasalara göre varlık kendisini Tez,Antitez ve sentez şeklinde açığa koyar
· Ruh (düşünce) ve evren (madde) sürekli değişim halindedir.düşüncede meydana gelen değişmeler maddedeki değişmeye yol açar.
· Her nesnede görüntüsünün ardında bir de öz "geist” vardır. Düşünmek, nesnenin ardındaki bu özü kavramaktır.
DİYALEKTİK YÖNTEM(üçlü adım)
Tez Antitez Sentez
Varlık Yokluk Oluş
Çiçek Çiçeğin yokluğu Meyve
Hegel'e göre akla uygun olan gerçektir. Akıl, mutlak varlığın ve doğadaki değişmenin bilgisini apaçık olarak vermektedir.
EMPİRİZM (DENEYCİLİK)
Bilginin tek kaynağı duyum,algı,gözlem ve deneydir. Empirist anlayışa göre insan zihninde doğuştan getirilen hiçbir bilgi yoktur. İnsan zihni bu nedenle boş bir levha gibidir.
Empirist görüş 17. ve 18. yüzyıllarda sistemli bir düşünce olarak felsefe tarihinde yerini almıştır. Empirizmi geliştirerek sistemli bir felsefe görüşü haline getiren önemli düşünürler F.Bacon,John Locke, Davit Hume, Condillac, Herbert Spencer'dir.
Temel görüşleri:
· İnsan zihninde a priori bilgi yoktur.Zihnimizde olan her şey duyular ve deneyimlerle elde edilen (a posteriori) bilgilerdir.
· Zihin boş bir defterdir.Deneyimlerle,izlenimlerle dolar.
· Bilimin modeli fiziktir.
· Yöntemi tümevarım,teknikler deney ve gözlemdir.
Francis BACON(1561-1626)
· Bilimsel emprizmin kurucusudur.
· Tümevarım yöntemini felsefenin temeline koymuştur.
· Doğru bilgi doğadan deneyle elde edilir ancak bunun için zihindeki idollerden kurtulmak gerekir.
İDOL:doğru bilgiye ulaşmamızı engelleyen fikirler,inançlar,kuruntular.
John LOCKE (1632-1704)
· İnsan zihninde bulunan bütün düşüncelerin kaynağı deneydir.
· İnsan zihninde doğuştan olan hiçbir düşünce ve düşünce prensibi yoktur, bu nedenle zihin başlangıçta boş bir levha gibidir (Tabula Rasa).
· Yaşam içinde gözlemler ve deneylerle kazanılan bilgiler zihni doldurur.
· Loçke'a göre deney iki aşamada gerçekleşir.
* Dış deney (duyumlama): Duyu organları yoluyla edinilen izlenimler.
* İç deney (düşünme): Duyu verilerinin işlenerek yargılar biçiminde bilgiye dönüşmesi.
Bu deney alanına dayanmayan hiçbir bilgi güvenilir değildir.
David HUME (1711-1776)
· İnsan zihninde önce duyumlama yoluyla oluşan "izlenimler" vardır. İzlenimlerden de düşünceler oluşur. İzlenimler duyumlarla oluştuğu için canlı ve dinamik tasarımlardır. Düşünceler ise izlenimlere dayanır. İzlenimler severken, nefret ederken algılanan canlı duyumlardır. Düşünceler ise bu canlı duyumların canlılığını kaybetmiş kopyalarıdır.
· D.Hume nedensellik ilkesini kabul etmez. Ona göre doğadaki hiçbir olayda nedensellik ilişkisi yoktur. Olaylar kendi başına oluşur. Hiçbir şeyin başka bir şeyle ilişkisi olamaz. Biz olayları ard arda gördüğümüz için onlar arasında nedensellik olduğunu, birinin neden diğerinin ise sonuç, olduğunu belirtmekteyiz. D.Hume'un bu yorumu "nedensellik ilkesi" üzerine bir kuşkunun doğmasına yol açmıştır.
· Eleştirici felsefenin kurucusu olan Alman düşünürü İmmanuel Kant, D.Hume'un bu görüşünden etkilenerek "Hume, beni dogmatik uykumdan uyandırdı" demiştir.
E. CONDİLLAC (1715-1780)
· Empirist anlayışı duyumculuğa (sensualizm) indirgemiştir.
· Locke'un bilgi anlayışındaki dış deneyi bilgilerin tek ve mutlak kaynağı yapmıştır.
· Yani bütün insan düşüncesini duyumla temellendirmiştir. Mermerden bir heykelin içini insana ait bütün özellikleriyle birlikte donatmıştır ve heykelin burnuna gülü koklatarak(diğer duyuları hariç)bilgiye ulaşmaya çalışmıştır.Ancak daha sonrasında gülü koklatmanın tek başına yeterli olmadığını düşünerek birkaç farklı objeyi(çiçeği)koklattıktan sonra gülü bu kokuların içinden ayırt etmeyi bize duyularımızın sağladını ileri sürmüştür.Böylece doğru bilgiye ulaşmanın yolunu duyular aracılığıyla ortaya koymuştur.
Herbert SPENCER (1820-1903)
Deneyci anlayışı evrimcilikle birleştirmiştir. Spencer'e göre insan tüm yaşamı boyunca yaptığı deneylerle kazandığı deneyimleri, kalıtım yoluyla kazandıklarıyla birleştirerek gelecek nesillere aktarır. Spencer empirizmi, türlerin yapmış olduğu deneyler toplamı olarak yorumlamıştır.
ELEŞTİRİCİ DÜŞÜNÜŞ (KRİTİSİZM)
Bu görüşü geliştiren ve sistemleştiren Alman düşünür İmmanuel Kant olmuştur. (1724-1804)
İmmanuel KANT (1724-1804)
· İnsan bilgisi deneyle başlar, ama deneyden doğmaz.
· Duyular yoluyla sahip olunan duyum yani deney bilgisi bilginin yalnızca hammaddesidir. Bu malzemenin bilgiye dönüşebilmesi için, insan zihninde doğuştan var olan akıl kalıplarından geçirilmesi gereklidir.
· Akıl kalıpları aklın kategorileridir. Duyum yoluyla kazanılan bilgi malzemesi zihnin bu kategorik kalıplarına girerek (bu kalıplar Kant'a göre 12 tanedir), 12 yargıya dönüşür.
· İnsanın dış dünyayı duyumlaması, yine doğuştan insanda var olan zaman ve mekan denilen duyum malzemeleri ile gerçekleşir. Kant'a göre hem aklın kategorik kalıpları hem de duyumun oluşmasını sağlayan zaman ve mekan kategorileri deneyden gelmeyen, yani sonradan kazanılmayan, doğuştan tüm insanlarda var olan apriori formlardır.
· Bilgiyi oluşturan zihnin apriori kategorik yapısı bütün insanlarda aynıdır. Bu nedenle insan bilgisi göreli (relatif) bir özellik taşır. Ancak bu görelilik objektif özellik taşır. Çünkü, bütün zihin yapıları aynı olduğuna göre, bu bilgi tüm insan zihinlerine göre oluşmaktadır.
Kant’ a göre bir bilginin bilgi niteliği kazanması için her türlü eleştiriden,sorgulamadan geçmesi gerekir.
ANALİTİK FELSEFE (ÇÖZÜMLEYİCİLİK)
Ludvig WİİTGENSTEİN(1889-1951
· Analitik Felsefe : Neo pozitivizm yada mantıkçı pozitivizm olarak da bilinen bu anlayışa göre felsefenin asıl uğraş alanı dildir.
· Bu yaklaşıma göre; felsefe, varlık, değer ve Tanrı üstüne doğruluğu test edilemeyen öğretiler öne sürmemelidir. Felsefenin görevi dildeki kavramları,önermeleri analiz etmektir.
· Dil gerçekliğin aynasıdır,önermeler olguların aynasıdır.
· Dil üzerine düşünmek, dili bilmek ,olguları bilmektir.
Bu düşünürse göre bilgiye çözümlemeler yoluyla varılabilir. Her dilin mantıksal bir yapısı vardır. Bu mantıksal yapıyı çözümlemek felsefenin görevi olmalıdır. Dilin önermeleri olguları belirtmektedir. Dil olguların taşıyıcılığını yapar. Dilin çözümlenmesi olguların bilgisini, gerçeğin bilgisini kazandırır. Bu görüşün temsilcileri modern (sembolik) mantığın kurucularıdır.
POZİTİVİZM (OLGUCU GÖRÜŞ)
Auguste Comte(1798-1857)
· Comte felsefeyi metafizik yapısından kurtarmak istemiştir. 19. yüzyılda bilimlerin, özellikle pozitif doğa bilimlerinin gelişmesi felsefeyi de etkilemiştir. A.Comte felsefeyi de pozitifleştirmek istemiştir.
· Comte’a göre biz sadece olgusal olanı bilebiliriz.. Bu bilgi değişmeyen, mutlak olan bir öz bilgisi olamaz. Olayların ve bunların ard ardalığı ve benzerliğinin bilgisidir.
· Doğru bilginin tek yöntemi deney ve gözlemdir.
· A.Comte'a göre yaşanan çağ bilim çağıdır. İnsan düşüncesi bu çağa üç aşamadan geçerek gelmiştir. Comte, bu gelişimi şöyle açıklar:
1. Dönem: Teolojik Düşünce Dönemi: Dinsel düşünce dönemidir. Herşey kutsal fikrine göre yorumlanmıştır. Fetişimzm (putçuluk), Politeizm (çok tanrıcılık), Monoteizm (tektanrıcılık) dönemleri yaşanmıştır.
2. Dönem:Metafizik Düşünme Dönemi: Bu dönemde nesnel gerçekliğin özünde gizli güçler aranmıştır.
3. Dönem: Pozitif Düşünme Dönemi: Bu dönem bilim anlayışının oluştuğu dönemdir. Doğanın kendine göre yasaları vardır. Bilgi bu yasalara göre oluşur ve bilgi ancak olayların bilgisidir. Böyle bir anlayışın oluştuğu dönemde felsefe de bilimler gibi pozitif olmak zorundadır.
ENTÜİSYONİZM (SEZGİCİ GÖRÜŞ)
Henri Bergson'dur (1859-1941)
Bergson'un sezgici felsefe görüşü şöyle özetlenebilir.
· Yaşam, sürekli değişim gösteren bir süreçtir. Zaman da yaşamla birlikte değişim gösterir. Yaşamın bu değişimi yaratıcı bir atılımdır.
· Yaratıcı atılım (Hayat hamlesi), bütün canlı varlıklardaki iç kuvvettir. Bu kuvvet, yaratıcılık özelliğiyle sürekli yeni türler ve yeni cinsler meydana getirir. Yaratıcı atılım her canlıya sıçramalı hayat veren tanrısal güçtür.
· Tanrı bitip tükenmeyen bir hayattır, sonsuz eylem ve özgürlüktür.
· Zeka, sürekli yaşam değişimini kavrayamaz. Zeka, duruk ve eylemsiz maddeyi kavrayıp bilebilir.
· Hayat atılımını, yani değişimi ancak sezgi kavradığı madde bilgisinden ve pozitif bilimlerin sağladığı bilgiden farklı bir bilgidir. İnsan böyle bir bilgiye varlığın iç gelişimini, iç dinamiğini kavrayabilir.
· Bergson'un sezgici görüşü orta çağda İslam düşünürü Gazali tarafından da benzer biçimde dile getirilmiştir. Gazali'ye göre insan "Kalp Gözü" ile her şeyi bilebilir. Bu ise ancak içsel temizlenme ve arınmayla mümkün olabilir.
PRAGMATİZM (YARARCI-UYGULAYICI GÖRÜŞ)
Villiam James (1842-1910)
· Amerikalı düşünür ve psikolog.
· James'e göre bilimlerin sağladığı bilgiler gerçektir ve insana önceden görmeyi, doğaya egemen olmayı sağlar.
· Ancak, bilgiler mutlak, ezeli ve ebedi olamazlar. Çünkü, insan değişkendir.
· Hayat ve olaylar da değişkendir. Bu nedenle insanların ihtiyaçları da değişir. Buna göre gerçekler değişken olmalıdır.
· Öyleyse, insana yarar sağlayan, işe yarayan gerçektir. Gerçek olmanın ölçüsü bu anlayıştır.
· Pragmatizme göre her düşünce, her gerçek olan yaşayışımıza uygun olduğu, fayda sağladığı sürece doğru kabul edilmektedir. Bu düşünce, gerçekliği faydacı, yararcı anlayışla özdeşleştirmiştir.
FENOMENOLOJİ (ÖZ FELSEFESİ)
Edmund Husserl (1859-1938)
Alman düşünürü tarafından geliştirilen bir görüştür. Husserl'in görüşleri şöyledir:
· Fenomen, insanın dışındaki incelenen, gözlenen her türlü algısal varlıklar ve olaylardır.
· Fenomen bilgisi varlığın dışına ait olan bilgiler verir. Oysa fenomenlerin içerikleri, özleri bilinememektedir.
· Aslında bilgi bunlara inmelidir. Örneğin, insan fenomeninin iç oluşumu bilinmemektedir. Nesnelerin bilgisine ancak özlerden varılabilir. Öyleyse süje (bilinç) nesnenin özüne yönelmelidir. İnsan öncelikle kendini kavramalıdır. İnsan kendi benini kavrarsa, kendi beninde başkasının benini ve kavrayıp anlayabilir. Bu durumda dünya başkalarıyla birlikte vardır. İnsan bilinci kendine dönüşle tüm fenomenlerin özünü içinde duyarak ortak yaşam bilinci oluşur.
· Fenomenoloji aynı zamanda bir yöntemdir.Paranteze almadır.Olayların özüne ulaşmak için önceki bilgilerden sıyrılmakbir süre için görmezlikten gelmektir.
Fenomen: bilincimizin kavrayabildiği,bize göründüğü şekliyle varlık demektir.
Öz: bir nesneyi başka bir şey değil kendi yapan özellikler.
